Contrei

In 2022 kreeg ons bureau, in samenwerking met Noor Mens architectuurhistoricus, de opdracht om de ontwikkelingsgeschiedenis van Zaanstad in de periode 1945 – 1990 in kaart te brengen. Over de industriële geschiedenis van de Zaanstreek en de periode van het Interbellum is relatief veel geschreven, maar na 1945 is in Zaanstedelijk gebied sprake geweest van aanzienlijke groei. Hier lag nog een breed onderzoeksvraagstuk.

Het onderzoek riep vanzelfsprekend de vraag op wat voor gemeente Zaanstad is. Een verstedelijkt landschap en samenstel van dorpen, een netwerkgemeente met woonwijken uit verschillende perioden, maar er stonden dringender vragen hoger op de agenda. In Zaanstad is sprake van forse transformaties en er was concrete vraag naar cultuurhistorische input voor dit complexe gebied. Wij besloten enerzijds een biografie te schrijven waarin de planologische en stedenbouwkundige geschiedenis van het gebied verknoopt aan de orde komt. Anderzijds werd een atlas gemaakt. Hierin zijn de naoorlogse wijken kort beschreven en voorzien van analyse.

Noor Mens architectuurhistoricus pakte het biografische deel op. Een complexe opdracht omdat rond 1945 sprake was van dorpskernen in landelijk poldergebied en de ruimtelijke planning eerst plaatsvond op streekplanniveau. De uitwerking ervan vond plaats binnen iedere gemeente apart. Daarnaast bestond in het gebied langere tijd onzekerheid over de vormgeving van het provinciale en landelijke infrastructuurnetwerk, wat zijn weerslag had op de positionering van de uitbreidingswijken. Pas in 1974 ontstond – na veel getouwtrek – de gemeente Zaanstad. Ook na de fusie behielden de voormalige dorpen hun eigen karakter binnen het verstedelijkt netwerk aan de Zaan.

Het Verhaal van Zaanstad, dat voortkomt uit de brede en diepgaande analyse, verschaft een gedetailleerd overzicht van de ontwikkeling van Zaanstad na 1945 tot 1990 en benadrukt de veelzijdigheid van het weefsel binnen de landelijke en regionale planning.

De Atlas van Zaanstad 1945-1990 waar Contrei aan werkte, biedt een compleet overzicht van de 65 wijken, buurten en deelgebieden die in de periode 1945-1990 tot stand kwamen. Binnen het raamwerk van de oorspronkelijke gemeenten Krommenie, Assendelft, Wormerveer, Westzaan, Zaandijk, Koog aan de Zaan en Zaandam komen ze met kaartmateriaal, toelichting en ruimtelijke analyse aan de orde. Om een relatie te leggen met de ontwikkeling in stedenbouwkundig denken tijdens de naoorlogse periode start de Atlas met een uitvoerige inleiding. De periode van wederopbouw (1945-1965) en de periode Post 65, opgedeeld in drie sub-periodes: ‘groei’ (1965-1975), ‘verandering’ (1970-1980) en ‘differentiatie’ (1980-1990), worden erin behandeld. Enige kennis van de ruimtelijke principes uit deze periodes helpt het ruimtelijk karakter van de naoorlogse architectuur en stedenbouw in Zaanstad te begrijpen en te waarderen.

Alles overziend kan gesteld worden dat in Zaanstad zeker sprake is van bijzondere buurten en projecten. Grondige doorwerking van het ontwerp speelt daarin een rol, maar ook opvallend is de soms onmiskenbaar Zaanse uitwerking waarin sloten en dwarspaden een rol spelen. Het zijn thema’s die een relatie leggen met de diepere geschiedenis van het gebied waarin een sterke betrokkenheid tussen cultuurlandschap en bebouwing altijd leidend is geweest.